Η ενέργεια είναι η πνοή της ζωής, χωρίς αυτή τα πάντα παγώνουν, μεταφορικά και κυριολεκτικά. Η πορεία της ανθρωπότητας από τη βιομηχανική επανάσταση και έπειτα, έχει συνδεθεί με μια τεράστια σπατάλη ενέργειας. Πόλεμοι, κλιματική αλλαγή και φτώχεια οφείλονται σε σπατάλη ενέργειας από μια μερίδα του παγκόσμιου πληθυσμού σε βάρος μιας άλλης. Η πληροφορική επανάσταση, όπως ονομάστηκε, δεν άλλαξε πολύ τα πράγματα. Οι τεχνολογίες με αποκορύφωμα την τεχνητή νοημοσύνη είναι σπάταλες ως προς τα ποσά της ενέργειας που καταναλώνουν.
Η τεχνολογία της τεχνητής νοημοσύνης αποτελεί, για μια μεγάλη μερίδα διανοητών της επιστήμης και της τεχνολογίας, ένα ακόμα εφεύρημα της βιομηχανίας πληροφορικής, η οποία σχεδόν στο σύνολο της, ανήκει πλέον στις ελάχιστες εταιρείες με χρηματιστηριακή αξία που αγγίζει το ΑΕΠ κρατών. Οι εταιρείες αυτές ήδη επεμβαίνουν ανοιχτά στην πολιτική ζωή κρατών και ορίζουν τι θα κάνουν οι κυβερνήσεις τους και πώς θα το κάνουν. Και δε μιλάμε για το μικρό χωριό που λέγεται Ελλάδα, αλλά για κράτη, όπως οι ΗΠΑ, η Γερμανία και η Γαλλία. Στα κράτη αυτά έχουν καταγραφεί περιστατικά, στα οποία οι μεγάλες εταιρείες πληροφορικής ζήτησαν μια συγγνώμη ή και καθόλου συγγνώμη, επειδή έκαναν ψυχολογικά πειράματα με πολίτες, επειδή έκλεψαν την πνευματική ιδιοκτησία αιώνων και επειδή ξόδεψαν δισεκατομμύρια ευρώ κυβερνητικών επιδοτήσεων χωρίς αποτέλεσμα.
Και ενώ πληθαίνουν οι φωνές ότι η τεχνητή νοημοσύνη είναι μια φούσκα που θα σκάσει, η ελληνική κυβέρνηση επιλέγει αφενός να επενδύσει σε δύο data centers, τα οποία, όπως ισχυρίζεται, θα τονώσουν την ελληνική έρευνα και καινοτομία, ενώ παράλληλα δίνει άδεια σε ιδιώτες, όπως η Μicrosoft, να λειτουργήσουν τα δικά τους data centers με όρους που δεν έχουν δημοσιοποιηθεί.
“Δαίδαλος” και Άγνωστος Χ, οι δύο νέοι ελληνικοί υπερυπολογιστές
Τον περασμένο Μάρτιο στην περιοχή του Λαυρίου ξεκίνησε η κατασκευή του υπερυπολογιστή “Δαίδαλος”, ο οποίος σύμφωνα με την ελληνική κυβέρνηση θα προαγάγει την ελληνική τεχνητή νοημοσύνη. Σύμφωνα με την ανακοίνωση που έγινε στην παρουσίαση του “Δαίδαλος”, θα είναι ένα από τα είκοσι ισχυρότερα συστήματα παγκοσμίως και η ολοκλήρωσή του αναμένεται το 2026.
Τη διαχείριση της υλοποίησης του έργου έχει αναλάβει το Εθνικό Δίκτυο Υποδομών Τεχνολογίας και Έρευνας (ΕΔΥΤΕ), φορέας του υπουργείου Ψηφιακής Διακυβέρνησης, ενώ προμηθευτής, μετά από διαγωνισμό, αναδείχτηκε η εταιρεία Hewlett Packard. Το έργο θα κοστίσει 58,9 εκατομμύρια ευρώ, τα οποία κυρίως προέρχονται από το Ταμείο Ανάκαμψης. Η πιο σημαντική και άρα πιο ενεργοβόρα αποστολή του Δαίδαλου θα είναι να διαθέσει την υπολογιστική του ισχύ (89 Petaflops) για να λειτουργήσει αυτό που η ελληνική κυβέρνηση χαρακτήρισε ως εργοστάσιο τεχνητής νοημοσύνης και είναι πλέον γνωστό ως “Pharos”.
Λίγους μήνες μετά το “Δαίδαλο”, εγκρίθηκε προϋπολογισμός 30 εκατομμυρίων ευρώ, αυτή τη φορά με χρηματοδότηση από εθνικούς πόρους, για τη δημιουργία ενός δεύτερου υπερυπολογιστή στη Βόρεια Ελλάδα και συγκεκριμένα στη Δυτική Μακεδονία. Οι πληροφορίες για το έργο αυτό είναι ακόμα περιορισμένες, όσον αφορά τον προμηθευτή και το σημείο εγκατάστασης, γνωρίζουμε όμως ότι και αυτό το έργο υλοποιείται από το ΕΔΥΤΕ σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Δυτικής Μακεδονίας.
Τι πρόσφεραν μέχρι σήμερα οι “ARIS”, “Κνωσός” και ο υπερυπολογιστής στο Λούρο ποταμό
Να γυρίσουμε πίσω στο 2014, όταν η Lamda Hellix ανέλαβε να υλοποιήσει έναν υπερυπολογιστή κοντά στον ποταμό Λούρο, ώστε η ψύξη από τη ροή του ποταμού να βοηθήσει στην εξοικονόμηση ενέργειας. Ο υπερυπολογιστής στο Λούρο είχε χρηματοδοτηθεί από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης και το πρόγραμμα “Ψηφιακή Σύγκλιση” 2007-2013 και παραδόθηκε το 2015, προσφέροντας μέγιστη υπολογιστική ισχύ 535 Teraflops, ήταν δηλαδή 165 φορές αργότερος από τον Δαίδαλο. Την ίδια χρονιά με τον υπερυπολογιστή στο Λούρο, τέθηκε σε λειτουργία και ο υπερυπολογιστής “ARIS”, επίσης με μέγιστη υπολογιστική ισχύ 535 Teraflops, ο οποίος εγκαταστάθηκε στο Μαρούσι με προμηθευτή την εταιρεία IBM.
Τέλος, κάτω από τη φροντίδα του ΕΔΥΤΕ φαίνεται είναι ένας ή 2 υπερυπολογιστές στην Κρήτη και κάποιοι μικρότεροι σε ερευνητικά κέντρα. Οι πληροφορίες για αυτούς είναι ελάχιστες, οπότε πρακτικά γνωρίζουμε ότι στην Κρήτη λειτουργούσε ο “Κνωσός” που έχει αντικατασταθεί ή θα αντικατασταθεί από το “Κνωσός ΙΙ”.
Για όλα τα παραπάνω συστήματα ζητήσαμε έγγραφα από το ΕΔΥΤΕ, τα οποία να περιγράφουν τα τεχνικά τους χαρακτηριστικά και κυρίως να αποτυπώνουν τα οφέλη της μέχρι τώρα χρήσης τους, δεδομένου ότι έχουν επενδυθεί αρκετές δεκάδες εκατομμύρια ευρώ για την εγκατάσταση και τη λειτουργία τους.
Μέχρι και τη στιγμή που ολοκληρώσαμε αυτό το άρθρο δεν υπήρχε καμία σχετική πληροφορία. Πρόκειται για ένα φαινόμενο που παρατηρούμε πολύ συχνά όταν γίνονται επενδύσεις σε δημόσιες υποδομές, να μη νιώθει υποχρεωμένη η εκάστοτε κυβέρνηση να δημοσιεύσει κάποια αναφορά για την αποτελεσματικότητα των επενδύσεων.
Εκτός των εθνικών έρχονται στην Ελλάδα και οι ιδιωτικοί υπερυπολογιστές
Το 2020, οι εκπρόσωποι της κυβέρνησης πανηγύρισαν την ανακοίνωση της Microsoft να κατασκευάσει και στην Ελλάδα ένα από τα μεγάλα data centers στην Ευρώπη. Το data center, το πρώτο από τα τρία συνολικά που ανήκουν στην ίδια επένδυση, έχει αρχίσει να κατασκευάζεται κοντά στο Διεθνές Αεροδρόμιο Αθηνών “Ελευθέριος Βενιζέλος” και αναμένεται να είναι έτοιμο το 2028.
Συνολικά, η Microsoft θα επενδύσει 80 δισεκατομμύρια δολάρια (περίπου 69 δισεκατομμύρια ευρώ), μόνο για το 2024, για να κατασκευάσει τα νέα της data centers και περίπου τα μισά από αυτά θα επενδυθούν στην Ευρώπη. Ωστόσο, αυτό το μέγεθος φαντάζει ασήμαντο μπροστά στα 500 δισεκατομμύρια δολάρια (430 δισεκατομμύρια ευρώ) που σκοπεύει να δαπανήσει την ερχόμενη τετραετία, η Open AI, δημιουργός του ChatGPT, σε data centers σε όλον τον κόσμο, με στόχο να έχει ηγετικό ρόλο στην εξέλιξη της τεχνητής νοημοσύνης.
Ο Στέλιος Μορφίδης, δημοσιογράφος του newmoney, μιας έκδοσης της εφημερίδας Πρώτο Θέμα, ήταν, όπως λέει περήφανα, ένας από μια “χούφτα” δημοσιογράφους που η Microsoft κάλεσε για να τους δείξει ένα παρόμοιο data center που ετοιμάζει αυτήν την περίοδο στο Νιούπορτ της Βρετανίας. Πράγματι, η Microsoft διαλέγει με μεγάλη προσοχή τους δημοσιογράφους που θα καλέσει και είναι αυτοί που αποφεύγουν να κάνουν “δύσκολες” ερωτήσεις. Για παράδειγμα, η Microsoft ανέφερε στο δημοσιογράφο ότι έχει δεσμευτεί να τροφοδοτεί όλες τις εγκαταστάσεις της με ενέργεια μηδενικού άνθρακα έως το 2025, άρα με χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, αλλά ο δημοσιογράφος παρέλειψε να ζητήσει πληροφορίες για την ενέργεια που καταναλώνει το data center και για τον τόπο που θα εγκατασταθούν οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας που θα το τροφοδοτήσουν. Επίσης, δεν είναι σαφές γιατί η Microsoft επέλεξε το Νιούπορτ και όχι το data center στα Σπάτα, δεδομένου ότι και τα δύο θα παραδοθούν μόλις με ένα χρόνο διαφορά και όπως φαίνεται στις φωτογραφίες που δημοσίευσε το newmoney, οι κατασκευές στο Νιούπορτ έχουν προχωρήσει αρκετά, άρα λογικά και αυτές του data center στα Σπάτα.
Και οι δύο ερωτήσεις θα ήταν σημαντικές, γιατί όπως είδαμε, ακόμα και για τα κρατικά data centers που θα έπρεπε οι πληροφορίες να είναι δημόσιες, το ΕΔΥΤΕ αρνήθηκε σε αυτή τη φάση να μας δώσει λεπτομέρειες, μεταφέροντας την ενημέρωση σε μέλλοντα χρόνο.
Τα data centers καταναλώνουν ηλεκτρική ενέργεια όση και ολόκληρες χώρες
Η κατανάλωση ενέργειας ενός data center οφείλεται αφενός στην ηλεκτρική ενέργεια που χρειάζεται για να λειτουργήσουν τα ηλεκτρονικά συστήματα των υπερυπολογιστών, αλλά και στην ενέργεια που καταναλώνεται για τη ψύξη τους. Αυτό σημαίνει ότι για κάθε 100 μονάδες ηλεκτρικής ενέργειας που καταναλώνει ένα data center, συνήθως λιγότερες από 60 γίνονται ωφέλιμο έργο. Αυτός είναι και ο λόγος που οι ιδιωτικές εταιρείες κατασκευής data center αναζητούν περιοχές με ψυχρό κλίμα, ώστε να ελαττώσουν την κατανάλωση ενέργειας για τη ψύξη τους.
Στην περσινή της περιβαλλοντική έκθεση, η Google, η οποία επίσης επενδύει σημαντικά ποσά σε data centers, όπως κάνουν οι Amazon, Meta (Facebook), X (πρώην Twitter), το Tik Tok και αρκετές άλλες, ανέφερε ότι οι εκπομπές αερίων θερμοκηπίου, εξαιτίας της ανάπτυξης των data center της, αυξήθηκαν κατά 48% από το 2019. Σε μια παρόμοια έκθεση, η Microsoft αναφέρει αύξηση 30% από το 2020.
Οι αυξήσεις κατανάλωσης ενέργειας και άρα εκπομπών αερίων θερμοκηπίου δικαιολογούνται από την αυξημένη ζήτηση για υπηρεσίες τεχνητής νοημοσύνης. Για παράδειγμα, ένα ερώτημα προς το ChatGPT δαπανά σχεδόν 10 φορές περισσότερη ενέργεια από μια απλή αναζήτηση, όπως κάναμε πριν την εμφάνισή του. Σε μια έκθεση της International Energy Agency, τα data centers κατανάλωσαν ετησίως το 2022, περίπου 460 TWh ηλεκτρικής ενέργειας, σχεδόν το 2% της παγκόσμιας κατανάλωσης. Σύμφωνα με εκτίμηση της ίδιας, το ποσοστό θα έχει διπλασιαστεί μέχρι το 2026, δηλαδή τα data centers θα καταναλώνουν ενέργεια ίση με αυτή που καταναλώνει ολόκληρη η Ιαπωνία.
Οι εκτιμήσεις αυτές γίνονται με μεγάλη δυσκολία, καθώς οι εταιρείες αρνούνται, όπως άλλωστε έγινε και με την ερώτηση που κάναμε στην ΕΔΥΤΕ, να δώσουν στοιχεία για την ηλεκτρική ενέργεια που χρειάζονται τα data centers τους. Οπότε, οι ερευνητές ψάχνουν πλάγιες οδούς για να ανακαλύψουν στοιχεία. Η NVIDIA, μια από τις εταιρείες που κατασκευάζει επεξεργαστές για data centers, ανακοίνωσε ότι θα κατασκευάζει 1,5 εκατομμύριο μονάδες κάθε χρόνο μέχρι το 2027. Γνωρίζοντας την κατανάλωση ανά μονάδα, οι ερευνητές εκτιμούν ότι η κατανάλωση ηλεκτρικής ενέργειας, μόνο από τα προϊόντα που θα διαθέσει στην αγορά η Nvidia, θα φτάνει τις 85,4 TWh, δηλαδή όση η ηλεκτρική ενέργεια που καταναλώνουν ετησίως μικρές χώρες.
Πού θα τοποθετηθούν οι Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας που θα τροφοδοτούν τα data centers;
Όπως μπορείτε να διαβάσετε σε άλλο άρθρο που δημοσιεύεται σε αυτό το φύλλο της “Ανεξάρτητης”, ο ενεργειακός χώρος που μπορεί να φιλοξενήσει Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας είναι ορισμένος και εξαρτάται κυρίως από τη χωρητικότητα του δικτύου που διοχετεύει την ηλεκτρική ενέργεια στους καταναλωτές. Για παράδειγμα, περιοχές που μπορούν να παράγουν μεγάλες ποσότητες ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές, όπως τα νησιά, είναι ήδη κορεσμένες.
Οπότε, μάλλον δεν είναι τυχαίο ότι οι μεγάλες εταιρίες τεχνολογίας αρχίζουν να παίρνουν τα βουνά. Σύμφωνα με ρεπορτάζ του Reporters United με τίτλο “Η Amazon πατά τα απάτητα βουνά της Ελλάδας”, η Amazon, μια από τις εταιρείες που κάνουν μεγάλες επενδύσεις σε data centers, ανακοίνωσε επένδυση σε αιολικό πάρκο στο όρος Βέρμιο, με τη δέσμευση να αγοράζει για 15 χρόνια την ηλεκτρική ενέργεια που θα παράγεται από αυτό.
Η Microsoft για τα δικά της data center, αλλά και το ΕΔΥΤΕ, όσον αφορά τα δύο που ετοιμάζονται, δεν έχουν ανακοινώσει πού θα κάνουν τα έργα Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας, ώστε να μηδενίσουν το ενεργειακό τους αποτύπωμα. Επίσης, μη ανακοινώσιμες είναι και οι συμφωνίες που γίνονται με παρόχους ηλεκτρικής ενέργειας και αφορούν τις τιμές που οι ιδιοκτήτες των data centers θα αγοράζουν την ηλεκτρική ενέργεια από το δίκτυο. Η Λάις Μαρτέν, δημοσιογράφος από τη Βραζιλία, στο πλαίσιο του δημοσιογραφικού συνεδρίου “iMEdD International Journalism Forum”, παρουσίασε μια έρευνα για τη Βραζιλία, σύμφωνα με την οποία, υπάρχουν περιοχές της χώρας, όπου η λειτουργία των data centers συνδέθηκε με αύξηση των τιμών ηλεκτρικής ενέργειας για την ευρεία μάζα των καταναλωτών.
FLOPS και ευρώ
Το Floating-point Operations per Second είναι μια μονάδα μέτρησης της ταχύτητας ενός υπολογιστή. Άρα θεωρητικά όσο περισσότερα FLOPS τόσο ισχυρότερος ο υπολογιστής. Στην πράξη αυτό βέβαια δεν ισχύει, γιατί το πρόγραμμα που θα αξιοποιεί τον υπολογιστή θα πρέπει να είναι γραμμένο ώστε να αξιοποιεί βέλτιστα την ισχύ του.
Άρα ένας υπολογιστής με πολλά FLOPS μπορεί τελικά να είναι πιο αργός από έναν άλλο με λιγότερα, αλλά καλύτερο πρόγραμμα που τον καθοδηγεί. Ωστόσο, ακόμα και έτσι, αν γνωρίζαμε λεπτομερή στοιχεία, τα οποία οι εταιρείες δεν διαθέτουν, θα μπορούσαμε να υπολογίσουμε πόσα FLOPS χρειάζονται για να γίνει μια εργασία και άρα πόση ενέργεια και άρα ποιο είναι το κόστος. Επομένως, θα μπορούσαμε να πούμε ότι μια ερώτηση στο ChatGPT δαπάνησε ενέργεια ίση με 1 ευρώ, μια μετατροπή της φωτογραφίας μας σε meme δαπάνησε 5 ευρώ και ένα πείραμα για να ανακαλύψουμε ένα νέο φάρμακο δαπάνησε 5.000 ευρώ.
Ειδικά, στα κρατικά data centers αυτή η γνώση θα ήταν σημαντική, ώστε να είναι μια παράμετρος αξιολόγησης των αιτημάτων που θα ζητήσουν να έχουν πρόσβαση στην ισχύ των υπερυπολογιστών. Δεδομένου ότι η ισχύς αυτή είναι μεγάλη, αλλά περιορισμένη και φυσικά έχει κόστος, δεν θα έπρεπε να έχει την ίδια αξία ένα αίτημα “Σχεδίασε το σαλόνι του σπιτιού μου για να χωράει ο καναπές της γιαγιάς” με το αίτημα “Είναι αυτό το φάρμακο κατάλληλο για το άσθμα;”
Μέσα από αυτήν την οπτική, ρωτήσαμε επίσης το ΕΔΥΤΕ, αν υπάρχει κάποια αναφορά σχετικά με τα οφέλη των υπερυπολογιστών που λειτουργούν ήδη στην Ελλάδα, αλλά και κάποια πρόβλεψη για τα κριτήρια χρήσης των νέων υπερυπολογιστών. Ούτε σε αυτήν την ερώτηση πήραμε απάντηση.
